Гүний усны идэр нас 10-12 жил үргэлжилнэ, цаашид…

“Говь нутаг цөлийн бүс гэж хэлэгдэх цаг айсуй” хэмээх үгийг байгаль орчны мэргэжилтнүүдийн саяхан болсон зөвлөгөөний үеэр сонслоо. Үзэсгэлэнтэй, үнэ цэнтэй газар хэмээн хэдхэн жилийн өмнө бичиж суусан юмсан, говь нутгийг. Гэтэл  удахгүй “түүнийг” цөл гэж нэрийдэхээс өөр аргагүй болох хэрэг үү  гэсэн бодол зурсхийв. Харин өдгөөгийн хээрийн бүс одоогийн байдлаараа үргэлжилбэл мөн л хэдхэн жилийн дараа цаг уур, байгалийн тогтцын хувьд говь гэх ангилалд багтах гэнэ. Хараа шилжихийн аргагүй тэнэгэр уудам, элсэн манхан, хааяадаа сэтгэл баясган таарах баянбүрд, тосоод авмаар ойрхон нар, туйлж давхих зээр, хулан,  товор товор гишгэлэх тэмээн сүргийн нутгийг түүхийн түмэн он жилүүдэд авгайлж ирсэн шигээ  “ГОВЬ” гэж нэрлэмээр байх юм, ирээдүйд ч мөн адил.

Байгалийн өөрийнх нь хувьсал болоод хүний буруутай үйл ажиллагаа хангайг хээр, хээрийг говь, говийг цөл болгож байна. Угаас уур амьсгал ийнхүү хурдацтай өөрчлөгдөхийн зэрэгцээ Монгол орны өмнөд говийн бүсэд уул уурхайн үйлдвэрлэл эрчимтэй эхэлж буй нь байгаль орчны мэргэжилтнүүдийг дээрх дүгнэлтийг хийхэд хүргэж буй. Өдгөө Монгол орны нийт  нутаг дэвсгэрийн 94.7 хувь нь цөлжилтөд өртсөнөөс 72.5 хувь нь хүчтэй нэрвэгдсэн гэх үзүүлэлт байна. Ялангуяа өмнөд говийн бүсийн Дорноговь, Дундговь, Өмнөговь аймгийн нутаг дэвсгэрт уур амьсгалын эл өөрчлөлт эрчимтэй ажиглагдаж байгаа юм. Энэ бүс нутагт нүүрс, алт, зэс, молибден, жонш, уран зэрэг эрдэс баялгийн арвин нөөцтэй. Гэсэн хэдий ч ашигт малтмалыг олборлож, эдийн засгийн эргэлтэд оруулахад хамгийн хүндрэлтэй асуудал бол усны олдоц. Хур тунадас улирлын чанартайгаар туйлын бага унаж, түүнээс үүдэн газрын гүний усны хуримтлал маш удаан бий болдог, байнгын урсгалтай гол, горхи байхгүй зэрэг говь нутгийг хэт халуун, хуурай, ширүүн нөхцөл рүү түлхэх олон шалтгаан бий. Дээрээс нь тус бүс нутаг дахь эрдэс баялгийг нээн илрүүлж, олборлохын тулд гадаргын усны жаахан байгаа нөөцийг шавхаад бараг дуусч байгаа. Говийн аймгуудын хэмжээнд  одоо том, жижиг олон уурхай ажиллаж байгаагаас усыг хамгийн их хэмжээтэйгээр хэрэглэгч нь зэс-молибдений Цагаан Суварга, хүрэн нүүрсний Шивээ-Овоо, чулуун нүүрсний Овоот Толгой, Нарийн Сухайт зэрэг орд байрладгаас усны асуудал нэн хүндээр тулгарч буй нь Оюутолгой, Тавантолгойн орд газрууд болж байна.

Уул уурхайн үйлдвэрлэлийн хэрэгцээг хангахын тулд говийн гүний усыг авч ашиглах үзэгдэл хаа сайгүй таарч байна. Тухайлбал, Шивээ-Овоогийн уурхайн орчим нь тогтмол усгүй бөгөөд ширүүн бороо орох, цас хайлах үед бага зэргийн ус хатаж ширгэсэн гол, нуурын сайранд тогтдог байна. Гэсэн хэдий ч хэт давсархаг учир ашиглах аргагүй гэж үздэг. Улмаар уурхайн хөрсөн доорх гүний усыг цооногоор авч, унд болон үйлдвэрлэлийн шат дамжлагад ашиглаж байна. Цооногоор секундэд дунджаар 5-13 литр ус ундардаг ба энэ байдлаар ашигласаар байвал 27 жилийн дараа гэхэд Шивээ-Овоогийн уурхайн орчмын гүний ус шавхагдаж дуусна гэх тооцоог Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүд өнгөрөгч 2010 онд хийсэн байх юм. Дорнод аймгийн Баяндун сумын нутагт орших Мардайн орд орчимд мөн л гадаргын ус байхгүй.  Хайгуулаар ойролцоох Улз, Сэвсүүл голуудад ундарга тогтоож, 20 км үргэлжлэх шугаман хоолойгоор дамжуулан хэрэгцээт усаа авч ашигладаг байна. Эл хоёр жишээнээс гадна хууль бус, далд байдлаар говийн гүний усыг үйлдвэрлэлдээ зөвшөөрөлгүй авч ашигладаг уурхай, компанийн тоон хяналтаас гарсан гэхэд хилсдэхгүй.

Нүүрсний хувьд олборлолтын дөрвөн үе шатанд ус шаардлагатай. Үүнд, нүүрс угаах, тоос дарах, үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаа, цахилгаан эрчим хүч болон ажилчдын хэрэгцээнд ус чухал хэрэгцээтэй. Нэг тонн нүүрс олборлоход 100-200 лирт ус зарцуулдаг гэх албан бус тоо байна. Харин ийм хэмжээний нүүрс угаахад 400-600 литр ус нэмэлт байдлаар хэрэгтэй.  Энэ байдлаар жилд 11 сая тонн нүүрс олборлоод, түүнийгээ угааж, баяжуулна гэвэл  зарцуулах усны хэрэглээ хоногт 9000 метр куб буюу есөн сая литр болох нь. Нөгөө талаас зайлшгүй хэрэглэгч болох хүн амын төвлөрлийг тандахад, ахисан түвшний хөгжлийн үед өмнөд говийн бүсэд 800 мянга орчим иргэн оршин сууна гэх тооцоо бий. Улмаар говийн усны хэрэгцээ 2020 он гэхэд жилдээ 400-450 мянган куб метр буюу 450 орчим сая литр болж өсөх гэнэ.

Үргэлжлэлийг Mongolian Mining Journal-ийн ¹ 006 дугаараас уншина уу.