Б.БАТЖАРГАЛ:ТӨСВИЙГ ТОГТВОРЖУУЛАХ ЭРМЭЛЗЭЛ, БАСХҮҮ ЭРХ ЗОРИГИЙГ УЛСТӨРЧДӨӨС НЭХСЭН ХУУЛЬ ЮМ

УИХ хаврын чуулганаараа улс орны эдийн засгийг шилжилтийн шатнаас хөгжлийн шинэ арванд хөтлөх бодлогын томоохон баримт бичиг, хуулиудыг батлан гаргасан билээ.  Эдгээрийн нэг нь төсвийн шинэтгэлийн хоёр дахь давлагааг эхлүүлэх эрх зүйн үндэс болох Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хууль юм. Уг хуулийн төсөл дээр гардан ажилласан Сангийн яамны Төсвийн бодлогын газрын дарга Б.Батжаргалтай ярилцлаа.

Та сүүлийн 6 жил шахам хугацаанд улсын төсвийн бодлогын асуудлыг гардан хариуцаж ажилласан хүний хувьд манай улсын төсвийн харилцаанд сүүлийн жилүүдэд ямар ахиц өөрчлөлт гарсан гэж үзэж байна вэ?

Улс орны эдийн засгийн бодлого, төрийн үйлчилгээ, засаглалын чадавхийг харуулах олон талт толины нэг тусгал нь үндэсний төсвийн харилцааны хууль эрх зүйн тогтолцоо, түүний үйлчлэл юм. Манай улсын төсвийн харилцаа 90-ээд оноос өмнө үндсэндээ нэг улсаас хараат, жил бүрийн төсвийн тэнцэл ямар байхыг ЗХУ-аас авах рублийн зээлийн хэмжээ, зориулалтаас шууд хамаарсан явцуу хүрээнд явагдаж байсныг хэн хүнгүй мэдэх билээ. 1990-ээд оны өмнө манай улсын төсөв жил бүр бараг ДНБ-ий 20 хувьтай тэнцэх алдагдалтай гарч, түүнийг шилжих рублийн зээлээр хааж ирсэн байдлыг өөрчилж ерээд оны сүүлчээс манай улсын төсвийн алдагдал ДНБ-ий 7.7 хувьтай тэнцэх алдагдлаас 3.3 хувийн ашигтай гарах түвшинд хэлбэлзэж өдгөө ДНБ-ий 5 хувьтай тэнцэх алдагдалтай байгаа нь шилжилтийн хүнд хүчир үеийг туулсан өнгөрсөн 20 жилд төсөв санхүүгийн тогтворжилтыг хангах үйл явц төр, засгийн анхаарлын төвд ямагт байсныг гэрчилнэ. Тиймээс Монгол улсын төсвийн харилцааны шинэчлэлийг алхам алхмаар хийн, олон улсын жишигт нийцүүлэхийн төлөө үе үеийн Засгийн газар, хууль тогтоогч байгууллага хүчин чармайлт гаргаж ирснийг зөвхөн сүүлийн хэдхэн жилээр дүгнэх нь өрөөсгөл болно.

Төсвийн харилцааны анхны үндсэн шинэчлэл нь 1997 оноос эхлэн судлагдаж 2002 онд батлагдсан “Төсвийн байгууллагын удирдлага, санхүүжилтийн тухай” болон “Нэгдсэн төсвийн тухай” хуулиуд хэрэгжсэнээр эхэлсэн гэж үзэж болно. Эдгээр хууль хэрэгжсэнээр төсвийн дунд хугацааны төлөвлөлт, удирдлагын зарчим баримтлах, салбарын хөгжлийн стратеги, төлөвлөлтийг төсвийн бодлоготой уялдуулах, төсвийн зарцуулалтыг ажлын эцсийн үр дүнтэй холбож авч үзэх үндсэн зохицуулалт бий болсон юм. Үүний сацуу төсвийн удирдлага, Засгийн газрын мөнгөн гүйлгээний урсгалын нэгдсэн удирдлагыг хэрэгжүүлэх хамгийн гол суурь болсон Төрийн сангийн дансны нэгдсэн тогтолцоог анх бүрдүүлж, төсвийн гүйцэтгэл, санхүүгийн тайланд хуримтлуулсан буюу аккрүэл суурьт бүртгэл нэвтрүүлэх эхний алхмууд хийгдэж ирэв. Төсвийн энэхүү тогтолцоо нь зах зээлд анх хөл тавьж эхэлсэн, санхүүгийн хязгаарлагдмал эх үүсвэртэй, хуримтлал бараг байхгүй манай орны хувьд шилжилтийн эхний жилүүдэд зайлшгүй гэж хэлж болох шинэ алхам байсан билээ. 

Дээрх шинэчлэлтээс гарсан үр дүнг тоон илэрхийллээр нэгтгэн дүгнэж хэлнэ үү?

Бага орлоготой, эдийн засгийн төрөлжилт султай, төсвийн багтаамж хязгаарлагдмал боловч манай улсын эдийн засагт сүүлийн  20 жилд тооны болон чанарын зарим ахиц өөрчлөлт гарсаар байна. Эдийн засгийн болон төсвийн ерөнхий хүрээг 2000 оныхтой харьцуулахад өнгөрсөн 10 жилийн хугацаанд эдийн засгийн либералчлалын бодлого ба хувийн хэвшлийн хурдацтай өсөлтийн дүнд дотоодын нийт бүтээгдэхүүн оны үнээр 5 дахин нэмэгдсэн бол инфляци 2 дахин нэмэгдсэн байна. Эдийн засаг өсөхийн хэрээр төсвийн орлого 6 дахин өсчээ. Энэ нь төсвөөс санхүүжүүлэх төрийн үйлчилгээний цар хүрээг нэгэн адил өргөжүүлж, улсын хөрөнгө оруулалтын болон нийгмийн үйлчилгээнд төсөвлөн зарцуулах хөрөнгө тасралтгүй нэмэгдсэнийг харуулна. Улсын хөрөнгө оруулалтын хөтөлбөрөөр хэрэгжих үндсэн хөрөнгө оруулалтын төслүүд, ялангуяа эрүүл мэнд, боловсрол, соёлын зэрэг нийгмийн салбаруудад, зам, эрчим хүч зэрэг хөгжлийн суурь дэд бүтцэд түлхүү хэрэгжсэнээр өнөөдөр Монгол улсын салбарын нийт хөрөнгийн нягтлан бодох бүртгэлд авагдсан потенциал чадавх 9 их наяд төгрөгт хүрсэн бөгөөд хэрэв бид нөөц нь тогтоогдож баталгаажсан стратегийн томоохон ордын үнэлгээг оруулж тооцвол энэ нь хэд дахин өндөр тоо гарахаар төсөөлөгдөж байгаа юм.

Сүүлийн жилүүдэд эдийн засаг өсөхийн хэрээр манай улсын зээлжих зэрэглэл буюу Монгол улсад итгэх итгэл нэмэгдэж, шууд хөрөнгө оруулалтын урсгал улам бүр идэвхжих төлөв ажиглагдаж байна. Ийнхүү гадаад түншүүдийн итгэл нэмэгдэхийн хэрээр санхүүгийн эх үүсвэрийг хөгжлийн хөрөнгө оруулалтад дайчлах боломж гарч байна.

Сүүлийн үед төсвийн удирдлагын талаарх хариуцлагын тогтолцоо, түүний хууль эрх зүйн орчин бүрдүүлэх талаар онцлон яригдах боллоо. Энэ талаар ямар бодит алхам хийгдэж байна вэ? Ер нь харьцангуй  шинэ энэ асуудал хөндөгдөн гарах үндсэн шаардлага нь юу байв?

Манай улс хөгжлийн шинэ үе шат болон асуудлуудтай тулгарахын хэрээр нийгмийн бүхий л харилцаа, түүний дотор төсвийн удирдлагыг мөн тэрхүү нийтлэг дэг жаягт нийцүүлсэн нэлээд гүнзгий  шинэчлэл хийх шаардлага хойшлуулшгүй зүйл болж тавигдсаар байна.

Аливаа шинэчлэлийг судалгаа шинжилгээгүйгээр, бусдын сайн туршлага, бас сургамжийг олж харахгүйгээр хийх боломжгүй юм. Иймд төсвийн шинэтгэлийг юунаас эхлэх, хэрхэн төсөөлөх, өөрийн үндэсний онцлог байдал хийгээд олон улсын нийтлэг практикийг харгалзах талаар өргөн хүрээний судалгаа явуулах шаардлагатай хэмээн үзээд  2006 оноос эрэл хайгуул хийж ирсэн. Энэ дагуу манайтай ижил төстэй эдийн засгийн бүтэцтэй хөгжлийн түвшин ойролцоо хийгээд хөгжсөн орнуудыг хамруулж төсвийн удирдлагын сайн туршлага, бас сургамжаас судалж суралцах, үүнд суурилж төсвийн харилцааны хууль эрх зүйн суурийг шинэчлэх асуудал боловсруулах ажлын хэсгийг олон улсын банк, санхүүгийн байгууллагын болон үндэсний мэргэжилтэн, зөвлөхүүдийн  оролцоотойгоор Сангийн яаманд бараг 3 жилийн өмнө байгуулж ажиллуулсан билээ. Мэргэжилтнүүдийн хийсэн судалгаанаас үзэхэд төсвийн харилцааны орчин цагийн шинэчлэл нь төсвийг гол төлөв үр дүнгээр үнэлж дүгнэх зарчимд шилжүүлж, макро эдийн засгийн дунд, урт хугацааны тогтворжилтыг төсвийн хариуцлагын тогтолцоогоор дамжуулан хэрэгжүүлэх замаар өрхийн төсөв, хүн амын орлогын тогтвортой байдлыг хангах, ажил эрхлэлтийг дээшлүүлж, дэлхийн болон бүс нутгийн, мөн үндэсний хэмжээнд бий болсон эдийн засаг санхүүгийн аливаа хямралыг сөрөн давах санхүүгийн үндэсний чадавхитай болгоход хууль тогтоогч болон гүйцэтгэх засаглалын чиг үүргийг өндөржүүлэхэд чиглэх болжээ. 

Дэлхий нийтийг хамарсан дээрх шинэчлэлийн нэг гол урсгал нь төсвийн хариуцлагын тогтолцоо ба төсвийн тогтвортой байдлыг хангах хууль эрх зүйн орчин бүрдүүлж хэрэгжүүлдэг шилдэг арга юм. Судалгааны явцад бид дэлхийн 60 гаруй орны төсвийн хариуцлагын болон тогтворжуулалтын тухай, түүнтэй ижил төстэй хууль эрх зүйн орчныг зэрэгцүүлэн судалж, өөрийн орны нөхцөлд энэхүү харилцааг зохицуулах боломжтой нөхцөлүүдээр сонголт хийж, тодорхой зүйл заалт бүрээр эдийн засгийн болон санхүүгийн талаас симуляцийн шинжилгээ хийж, тэдгээрийг Монголын нөхцөлд хэрэглэхэд тохиромжтой эсэх талаар дүгнэлт үндэслэл гаргасны үндсэн дээр Төсвийн тогтвортой байдлын хуулийн төслийг боловсруулсан. Улмаар саяхан УИХ-аас төсвийн тогтвортой байдлыг хангахтай холбогдуулж баталсан шинэ хууль цаашид тогтвортой үйлчлэх нөхцөлийг бүрдүүлэхэд чухал алхам болсон гэж үзэж болно.
Төсвийн харилцааны өнөөгийн үйлчилж байгаа хэд хэдэн хуулийг шинэчлэн найруулахын зэрэгцээ төсвийн хариуцлагын тогтолцоо бүрдүүлж хэрэгжүүлэх анхны түүхэн алхам хийх зорилт бидний  өмнө тулж ирээд байна. Энэ хуулийг аль хэр амжилттай хэрэгжүүлснээс манай улсын санхүү төсвийн төдийгүй эдийн засаг улс төрийн тогтвортой байдал  баталгаажиж, өрх гэр, хүн амын тогтвортой амьжиргаанд төсвийн бодлогын эерэг нөлөө тусах нэг үндсэн нөхцөл бүрдэнэ.

Тухайлбал ямар алхмуудыг эн түрүүнд хийх ёстой вэ? 

Сангийн яам дээрх ажлын хүрээнд төсвийн харилцааны шинэчлэлтэй уялдуулсан хоёр хуулийн төслийг боловсруулсан. Үүний нэг нь одоогийн үйлчилж байгаа төсвийн талаарх хуулиудыг нэгтгэн шинэчилж, төсвийн удирдлага зохицуулалтын процессийг нарийвчилсан Төсвийн тухай цогц хууль, нөгөө нь Төсвийн тогтвортой байдлыг хангах буюу төсвийн бодлого, хариуцлагын тогтолцооны ерөнхий зарчмыг шинээр тогтоосон материаллаг хууль бий болгох асуудал юм. Үүний сүүлийнх нь буюу Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийг УИХ өнгөрсөн зургадугаар сарын сүүлээр баталж, 2011 оны төсвийн жилээс эхлэн дагаж мөрдөхөөр болж байна. 

Төсвийн хариуцлагын тухай хууль эрх зүйн шинэ орчин бүрдүүлэх талаар сүүлийн хоёр жилийн турш улстөрчид хийгээд олон нийтийн дунд нэлээд хүчтэй яригдаж бас томоохон хэлэлцүүлэг шүүмжлэл ч хэвлэл мэдээллийн орон зайд хүчтэй тархсан. Энэ хуулийн үндсэн шаардлага ба гол агуулга нь чухам юунд оршиж байна вэ?

Манай улсын эдийн засаг өргөжихийн хамт төсвийн хүрээнд үлэмж хэмжээний тэлэлт явагдаж байна. Энэ тухай би дээр цөөн тоо баримтаар дурдсан. Гэтэл төсвөөр дамжуулж хуваарилж байгаа энэ их хэмжээний мөнгө санхүүгийн нөөц бол баялаг бүтээгчид, бизнесийн салбарын үйл ажиллагааны үр дүн, түүнчлэн тэднээс төсөвт татвараар цуглуулсан мөнгө юм. Зөвхөн манай улсад төдийгүй бүх улс оронд төсвийн энэ их мөнгөний урсгалыг хөгжлийн төлөө, нийгмийн тусын тулд зөв зохицуулж, үр ашигтай зарцуулах хариуцлагыг татвар төлөгчид нь бодлого боловсруулагч, гүйцэтгэх засаглалаас шаарддаг, энэ байдалд олон нийтийн үнэлгээ өгдөг, хариуцлагагүй ажилласан засаглалд тухай бүр нь хариуцлага тооцдог зарчим үйлчилдэг.

Гэтэл манай улсад сүүлийн жилүүдэд зах зээлд зарим эрдэс баялгийн үнэ огцом өссөнтэй уялдаж төсөвт оруулсан орлогыг дагуулж төсвийн зарлага, түүний дотор хэрэглээний эдийн засаг эрэлтийг хэт тэлсэн. Гэтэл аливаа хямрал, эрсдэлийн эсрэг авах арга хэмжээнд зориулах үндэсний мөнгөн хуримтлалгүй тул санхүүгийн хямралд Зүүн Азийн орнуудаас манай улс хамгийн гүнзгий нэрвэгдсэн орны нэг гэж дэлхийн банк, санхүүгийн байгууллага дүгнэсэн байгаа. Сонгуулийн тогтолцоонд  ч мөнгөн амлалтаар уралдах хэлбэр ажиглагдах  болжээ. Энэ нь яваандаа төсвийн төдийгүй нийт эдийн засгийн, улмаар улс төрийн тогтворгүй байдалд хүргэж болзошгүй дүр төрх ажиглагдах болсон байна. Энэ байдалд дүгнэлт хийж төсвийн хариуцлагын тогтолцоотой холбогдсон олон улсын  дээрх туршлагаас манай улстөрчид, гүйцэтгэх засаглал нэгэн адил суралцаж практикт хэрэгжүүлэх шаардлагаас үүдэн дээрх хууль төрөн гарсан гэж үзэж болно. 

Энэ хуулийн үндсэн агуулгыг товчилж хэлбэл дараах таван үндсэн асуудалд оршиж байна гэж үзэж болох юм. Үүнд:

нэгд,  Монгол улсын төсвийн удирдлагын үндсэн зарчмыг тогтоож, энэхүү зарчим, дүрмийн хүрээнд улс орны тогтвортой хөгжлийг хангахад төрийн байгууллагын гүйцэтгэх чиг үүрэг, хариуцлагыг зааглан тогтоосон;

хоёрт, төсвийн тогтворжуулалтын шинэ хэрэгслийг бий болгон хэрэглэхээр болсон;

гуравт, энэхүү төсвийн тогтворжуулалтын хэрэгсэл үйлчилснээр нийт эдийн засгийн төдийгүй айл өрхийн амьжиргааны тогтвортой байдлыг хангахад төсвийн гүйцэтгэх үүргийг өндөржүүлж байгаа;

дөрөвт, нөхөн сэргээгдэхгүй газрын баялгийг ашиглаж бий болсон орлогоор үндэсний мөнгөн хуримтлал бүрдүүлэх, түүнийг хөгжлийн хөрөнгө оруулалт хийх замаар нөхөн сэргээгдэх баялагт хөрвүүлэх бодлогыг төсвөөр дамжуулж хэрэгжүүлэх;

тавд, хэрэв энэ хуульд заасан төсвийн тусгай шаардлагыг гажуудуулж, төсвийн тогтвортой байдлыг алдагдуулсан бол бодлого тодорхойлогч, гүйцэтгэх засаглалын байгууллага өөртөө хариуцлага тооцох улс төрийн соёлыг нэвтрүүлэх эрх зүйн орчныг бүрдүүлж байгаагаараа  энэ хууль нь зөвхөн төсвийн харилцаанд төдийгүй засаглалын дээд түвшин, улс төрийн практикт гарч байгаа түүхэн ач холбогдолтой шинэчлэл гэж хэлж болно.     

Манай өнөөгийн практикт төсвийн холбогдолтой хууль тогтоомж нь гол төлөв доод шатны байгууллага, албан тушаалтанд л  дээрээс “лүндэн” буулгаж захиран тушаасан, хориглосон агуулгатай, түүнд нь төсвийн байгууллагууд залхсан шинжтэй нийтлэг идэвхгүй байдлаар явж ирлээ шүү дээ. Тэгвэл одоогийн энэ хариуцлагын тухайн хуулиар төсвийн ямар тусгай шаардлага хэнд зориулагдаж тавигдах вэ? 
Энэ хуульд заасан тусгай шаардлагууд бол өөрийн онцлогтой, түүнийг хангах субъектийн хүрээ хязгаарлагдмал, гол төлөв хууль тогтоогч, гүйцэтгэх засаглалын дээд түвшинд тусгай шаардлагууд тавигдаж байгаагаар онцлог юм. Үнэхээр таны асуусанчлан өмнөх хууль тогтоомжоор хууль тогтоогч, шийдвэр гаргах түвшинд төсөв боловсруулах, хянаж батлах, гүйцэтгэлийг хангах, үр дүнг нь макро түвшинд дүгнэж хариуцлага тооцох чиг үүргийг зааглаж тогтоосон эрх зүйн орчин хараахан бүрдээгүй явж ирсэн нь үнэн. Энэ хуулиар бол улсын нэгдсэн төсвийг Сангийн яам ямар хэм хэмжээ баримталж, хараат бус ямар эрх эдэлж, чиг үүрэг хүлээж боловсруулах, Засгийн газар түүнийг хэрхэн хянаж зөвшөөрөх, Засгийн газраас өргөн мэдүүлсэн дунд хугацааны төсвийн хүрээ ба төсвийн төслийг УИХ ямар хэм хэмжээнд хянаж баталж хуульчлах, нэгэнт УИХ баталсан төсвийг хэрэгжүүлэхдээ энэ хуулиар тогтоосон тусгай шаардлагыг хангаагүй бол Засгийн газар хэрхэн улс төрийн хариуцлага хүлээх хэм хэмжээг тус тус тогтоосон. Засгийн газраас өргөн мэдүүлсэн төсвийн төсөлд өөрчлөлт оруулах, төсвийн тусгай шаардлага хангаагүй нөхцөлөөр төсөв батлах тохиолдолд ч хууль тогтоогч байгууллагад үйлчлэх хариуцлагын тогтолцоог энэ хуулиар бий болгосон явдал нь манай улсын засаглалын шинэчлэлд оруулсан чухал өөрчлөлт гэж үзэж байгаа юм.   

Хуульд заасан төсвийн тусгай шаардлагууд нь олон улсын жишгээс санаа авч, судалгаа тооцоон дээр үндэслэн өөрийн орны өнөөгийн бодит нөхцөл байдал, ирээдүйн хөгжлийн зорилтот хандлага, төсвийн өмнө тавигдах шаардлагыг харгалзан үзсэнийг зориуд тэмдэглэе. Энд төсвийн өмнө дөрвөн төрлийн тусгай шаардлага л тавигдаж байгаа. Гэхдээ энэ цөөн төрлийн тусгай шаардлагын хувилбаруудыг сонгохын тулд Сангийн яам олон улсын санхүүгийн байгууллага, энэ талаар мэргэшсэн олон улсын зөвлөхүүд, үндэсний мэргэжилтнүүдийн оролцоотой багтай хамтарч олон хувилбараар  симуляцийн шинжилгээ, судалгаа, тооцоог манай эдийн засгийн 2005-2025 оныг хамарсан үзүүлэлтүүдээр бараг 3 жил шахам хугацаанд үргэлжлүүлэн хэд хэдэн хувилбараар хийсний эцэст дараах тусгай шаардлагыг хуульчилж  хэрэглэх нь оновчтой гэж үзсэн. Үүнд:

1. Төсвийн орлогыг тэнцвэржүүлэх аргаар тооцож байх тусгай шаардлага тавигдаж байгаа. Энэ тусгай шаардлага бол манайх шиг уул уурхайн салбараас ихээхэн хамааралтай эдийн засагтай аль ч улс орны хувьд тогтворжуулалтын гол хэрэгсэл болдог. Энэ асуудлын гол мөн чанар нь төсвийг уул уурхайн салбараас аль болох хараат бус байлгах төлөвлөлтийн горим тогтоож, төсвийн тэнцлийг эрдэс баялгийн салбарыг оролцуулсан болон тус салбарыг оролцуулаагүй байдлаар (эрдэс баялгийн бус төсвийн алдагдлыг) тооцох аргыг хослуулж, улмаар эрдэс баялгийн бус төсвийн тэнцлээр төсвийн алдагдлын түвшинг чанарын хувьд нь үнэлж, уг алдагдлыг шатлан бууруулахад чиглэсэн байгаа. Энэ нь төсвөөр дамжуулж эдийн засгийн бүтцийг төрөлжүүлэн хөгжүүлэх урт хугацааны бодлогыг төрөөс баримталж хэрэгжүүлэхэд чиглэсэн бүтцийн өөрчлөлтийн маш том зорилтыг дэвшүүлж хуульчилсан төсвийн хамгийн чухал тусгай шаардлага нь юм.  

2. Манай улсын нэгдсэн төсвийн алдагдал 2013 оноос эхлээд тухайн төсвийн жилийн ДНБ-ий 2 хувиас илүүгүй, эсхүл төсөв ашигтай байхаар хуульчилсан. Хуулийн төслийг боловсруулах, хэлэлцүүлэх явцад зарим хүмүүс төсөв алдагдалгүй, эсхүл ийм бага алдагдалтай байна гэдэг нь санаанд багтамгүй зүйл гэж үзэж байсан. Гэвч тогтвортой хөгжлийн талаар цаашид тавигдаж байгаа шаардлагаас үүдээд төсвийн харилцаанд хэдийгээр хатуу боловч ийм шаардлага манай улсад тавихаас өөр сонголт байхгүй  гэдгийг олон улсын практик, сургамж харуулж байгаа юм. Гэхдээ энэ тусгай шаардлагыг хэрэгжүүлэхэд төсвийн ил тод байдлыг бодит байдлаар хангахад Сангийн яамны өмнө урьд урьдаас илүү том зорилт, өндөр хариуцлага  тулгарч байгаа бөгөөд хэрэв энэ зорилтыг умартаж төсвийн тэнцэл, бүтцийг зохиомол байдлаар явуубал өнөөдрийн Грек, түүний араас дагалдаж болзошгүй зарим орнуудад үүссэн төсвийн хүндрэл, түүнээс үүдсэн улс төр-эдийн засгийн тогтворгүй байдалтай, эсхүл Нигер, Конго, Чад зэрэг эрдэс баялгаар арвин баялаг атал энэхүү “баялгийн хараал”-д өртөөд гарах гарц эрэлхийлэх байдлын аль аль талын сорилттой тулгарч болзошгүйг дээр дурдсан практик сургамжаас харж болно. 2013 оноос эхэлж төсвийн тэнцлийн талаар тавигдаж байгаа дээрх зорилтыг хэрэгжүүлэхийн тулд 2011-2012 онуудад зохих бэлтгэл хангаж шилжилтийн арга хэмжээг дэс дараатай хэрэгжүүлэх, тодруулбал, дараагийн хоёр жилд төсвийн ДНБ-ий 5 хувьтай тэнцэж байгаа одоогийн алдагдлын түвшинг шатлан бууруулах замаар хоёр жилийн дараа гэхэд манай улсын төсвийн алдагдлыг ДНБ-ий 2 хувь болгох шаардлага хурцаар тавигдсан нь амаргүй том зорилт юм.

3. Тухайн жилийн нэгдсэн төсвийн нийт зарлагын өсөлтийн хувь нь мөн жилийнхээ эрдэс баялгийн бус дотоодын нийт бүтээгдэхүүний өсөлтийн хувь, эрдэс баялгийн бус  дотоодын нийт бүтээгдэхүүний тухайн жилийн өмнөх 12 жилийн өсөлтийн дунджийн аль ихээс хэтрэхгүй байхаар төсвийн зарлагын өсөлтийн зохистой түвшинг хангах тусгай шаардлага тавигдаж байгаа. Энэ тусгай шаардлага нь 1-р тусгай шаардлагатай уялдаатай бөгөөд  төсвийн зарлага нь эдийн засгийн төрөлжилт, бүтцийн өөрчлөлттэй уялдаж байх, эдийн засгийн бүтэц, төрөлжилт сайжрахын хэрээр төсвийн зарцуулалт, нийгмийн арга хэмжээ, улсын хөрөнгө оруулалтын санхүүжилт нэмэгдэж байх эдийн засгийн зохистой харьцааг хангахад чиглэсэн байгаа.  Ингэхээр нийт эдийн засагт уул уурхай гэсэн ганц тулгуурт багана хэчнээн өндөрслөө ч гэсэн бусад салбарын төрөлжилт хоцронгуй хэвээр байх аваас төсвийн зарлагад хязгаарлалтын механизм үйлчилсээр байна гэсэн үг юм. Иймд гагцхүү уул уурхайд шүтэж бусад салбараа зөнд нь орхих бус, стратегийн ордуудын ашиглалтыг эрчимтэй олон тулгуурт эдийн засгийн хөгжлийн суурь болгох бодлогыг энэхүү хуулиар дэвшүүлсэн.

4. Өнөөгийн цэвэр үнэ цэнээр тооцсон улсын өрийн хэмжээ 2014 оноос цаашхи хугацаанд ДНБ-ий 40 хувиас хэтрэхгүй байхаар хуульчилсан. Гэхдээ энэ үзүүлэлт 2010 оны байдлаар ДНБ-ий 27 орчим хувийг эзэлж байгаа боловч хөгжлийн эдийн засгийн чиг баримжааг голчилж байгаа манай улсын хувьд суурь дэд бүтцийг барьж байгуулах, монгол хүний хэрэглээг олон улсын ба Европын хүн амын хэрэглээний стандартад хүргэх зорилтыг хангахад чиглэсэн хөгжлийн хөрөнгө оруулалт, бүтээн байгуулалтад гадаад, дотоодоос зохих хэмжээний санхүүгийн хөрөнгө татах шаардлага гарч байгаа. Хуулиар тогтоосон дээрх тусгай шаардлагын хүрээнд ирэх 3 жилд нийтдээ 4 орчим тэрбум америк доллартай тэнцэх зээлийг шинээр авч ашиглах боломж нээгдэж байгаа бөгөөд харин түүнээс цаашхи хугацаанд гадаад зээлийн хэмжээг бууруулах шаардлага гарахаар байгаа юм. Дээрх санхүүжилтийн эх үүсвэрийг манай улс  авч ашиглахдаа юуны өмнө төмөр замын сүлжээ, цахилгаан болон цөмийн эрчим хүч үйлдвэрлэх станц, газрын тос боловсруулах үйлдвэр зэрэг эдийн засгийн потенциал чадавхийг нэмэгдүүлэх төсөл арга хэмжээг барьж байгуулахад зарцуулахаар тогтоосон бөгөөд ийнхүү санхүүжүүлэхдээ Хөгжлийн банкинд зээлийн баталгаа гаргах замаар дэмжлэг үзүүлэх эрх зүйн орчныг энэ хуулиар бүрдүүлж өгсөн. Банкны тогтолцоо болон хөрөнгийн зах зээл султай байгаа манай өнөөгийн нөхцөлд хөгжлийн хөрөнгө оруулалтыг төрөөс дэмжих нэг оновчтой суваг нь энэхүү хөгжлийн санхүүжилтийн чиглэл гэж үзэж байна.   

Энэ хуульд заасан төсвийн тогтворжуулалтын гол хэрэгсэл нь чухам юу вэ?

Дээр дурдсан дөрвөн төрлийн тусгай шаардлага бүхэлдээ төсөв тогтворжуулах гол хэрэгсэлд багтана. Гэхдээ энд хуульчилсан нэг онцлог хэрэгсэл бол тэнцвэржүүлж тооцсон төсвийн орлогоос давсан эрдэс баялгийн салбарын орлогыг хуримтлуулан,  төсвийн тогтворжуулалтын сан байгуулах, уг сангийн хэмжээг ДНБ-ий 5-10 хувьд хүртэлх хэмжээнд байгуулах, харин ДНБ-ий 10 хувьтай тэнцэх хэмжээнээс давсан хэсгээр  үндэсний санхүүгийн хуримтлал бүрдүүлэхээр хуульчилсан. Монгол улс Төсвийн тогтворжуулалтын сангийн энэхүү минимум хэмжээг 2018 он гэхэд хангаж, наад зах нь тус санд 3.5 тэрбум төгрөгт хүргэх шаардлага тавигдаж байгаа юм. Энэ нь мөнгө байгаагийн хэрээр зарцуулах сэтгэхүйг өөрчилж зохих хэмжээнд хуримтлуулахыг шаардах болно. Төсвийн тогтворжуулалтын энэ хэрэгслийг оновчтой хэрэгжүүлсэн нөхцөлд манай улс байгалийн гамшиг, хямрал хүндрэлийг давах  санхүүгийн үндэсний хуримтлалтай болж  “нартай өдөр” зарлагаа тэвчиж, “бороотой өдөр зутрахгүй” байх нөхцөлийг бодлогоор бүрдүүлнэ.

Монголчууд бид аливааг бусдаас хуулж дуурайх дуртай. Хуулах гэдэг үг энд зохимжгүй санагдаж болох ч ямар орнуудын ижил туршлагаас санаа авсан бэ гэдэг сонин юм? 

Хэрэв манай амьдрал практикт нийцэлтэй бөгөөд авууштай сайн зүйл байвал бусдаас хуулбарлаж яагаад болохгүй гэж. Тэртэй тэргүй бид шинэ нийгмийн тогтолцоог бүрдүүлэхийн тулд хуулахыг нь хуулж, өөрсдөө сэтгэн бодож олохыг нь олохын төлөө бэдэрч яваа нь нууц биш. Гэхдээ энд нэг буюу хэсэг бүлэг орны хуулийг сонирхлын байдлаар механикаар хуулбарлаагүй. Ерөнхий зарчим, хандлагыг бол төсвийн хариуцлагын тогтолцоог амжилттай хэрэгжүүлж байгаа Чили, Норвеги, Казахстан, Азербайжан, Ботсван, Зүүн Тимор зэрэг бага орлоготой, хөгжлийн эдийн засагтай болон хөгжсөн олон орнуудын жишгийг харьцуулж харгалзан үзсэн. Гэхдээ хуулийн гол үзэл баримтлал, тодорхой зүйл заалт бүр нь үндэсний мэргэжилтнүүдийн санал санаачилгад тулгуурласныг хэлэхэд таатай байна. Ерөөсөө хөгжлийн түвшин харгалзахгүйгээр улс төр, эдийн засгийн ямар ч бүтэц, тогтолцоотой, ялангуяа аливаа бодлогын асуудал хүнээс хамаарахаараа “нэг л биш” болчихдог манай улсын хувьд төсвийн хариуцлагын тогтолцоотой холбогдсон ийм хууль эрх зүйн орчныг зайлшгүй бүрдүүлж баримтлах ёстойг дэлхийн улс орнуудын практикт одоогоос 20-ид жилийн өмнөөс мэдэрч хэрэгжүүлж эхэлсэн юм билээ. Үүний дотор (1)ЭЗХАХБ буюу OECD-ийн орнууд одоогоос бараг 20-иод жилийн өмнөөс, (2)эрдэс баялаг эдийн засагт нь түлхүү нөлөөтэй Африк, Латин Америкийн орнууд 80-аад оны сүүлээс, (3)харин бага орлоготой болон шилжилтийн эдийн засагтай Зүүн Европын нэлээд улс 90-ээд оны сүүлч, 2000 оны эхэн үеэс тус тус Төсвийн хариуцлагын тухай материаллаг хуулийг төсвийн процессийн хуулиас тусад нь гаргаж хэрэгжүүлжээ. Одоо НҮБ-ын гишүүн орнуудын бараг 2/3 нь үүнтэй ижил төстэй хууль эрх зүйн орчныг төсвийн харилцаанд тусгай, эсхүл төсвийн органик хуулийн аль нэг хэлбэрээр нэвтрүүлж байгаа мэдээлэл бий. Үүнээс бид ижил төстэй хууль бүхий  дэлхийн 60 гаруй орны туршлагыг харьцуулж үзсэн байгаа. Энэ ажил бол манай яамны удирдлага, мэргэжилтнүүдийн хамтын хүч хөдөлмөр гэж хэлмээр байна.


Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хууль буюу нэлээд чанга шаардлага тавьсан энэхүү хууль нь  өнөөгийн Засгийн газрын амлалтыг, тухайлбал цалин тэтгэврийг 3 дахин нэмэх, хоёр намын амлалтыг нийлүүлээд 2.5 сая өгөх зэрэг хамтарсан Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрийг биелүүлэхэд саад тотгор болохгүй гэж үү?

Ер нь энэ хууль нийгмийн шаардлагаар гарч ирсэн гэж боддог. Ийм хууль зайлшгүй шаардлагатайг улстөрчид ч хүлээн  зөвшөөрч, УИХ-ын гишүүдийн 80 хувийн саналаар баталсан. Уг хуульд ямар нэг өөрчлөлт оруулах, хүчингүй болгох асуудлыг мөн ийм квотоор шийдвэрлэхээр хуульчилсан. Иймд төсвийн тогтворжуулалт, түүний төлөө хүлээх улс төрийн хариуцлагын тогтолцоо бүрдүүлэхэд улстөрчдөөс улс төрийн том соёл, хүсэл эрмэлзэл, эр зориг гаргаасай гэж олон түмэн хүсэн хүлээж байгаа нь судалгааны явцад ажиглагдаж байсан бөгөөд УИХ ийм хууль баталсныг олон нийт сайшаан хүлээн авч байгаа нийтлэг уур амьсгал мэдрэгдэж байна. Тиймээс Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрөөр дэвшүүлсэн нийгэм, эдийн засгийн том зорилтуудыг төсвийн тогтвортой байдлыг алдагдуулахгүй, хуулийн хүрээнд авч хэрэгжүүлэх болов уу.

Энэ хуульд заасан төсвийн тусгай шаардлагуудын дийлэнх нь 2013 оноос цааших хугацаанд хэрэгжиж эхлэхээр “хойш тавьсан” нөхцөлтэй байгаа. Энэ нь одоогийн Засгийн газар төсвийн ямар ч бодлого явуулахад хамаагүй, харин дараагийн Засгийн газарт дааж давагдашгүй ачаа хариуцлагыг хуулиар үүрүүлж байгаа явдал бус уу?

Төсвийн хариуцлагын тогтолцоог цаашид бүрдүүлэхэд чиглэсэн энэ хуулийг боловсруулж, баталж байгаа нь одоогийн УИХ, Засгийн газрын зүгээс төсвийн удирдлагад гаргаж байгаа улс төрийн бодлогын маш том алхам, оруулж байгаа жинтэй хувь нэмэр юм. Ийм хуулийг дараагийн аль нэг УИХ улс орны тогтвортой байдлыг хангах үүднээс баталж гаргах л байсан болов уу. Засгийн газрын бүрэн эрхийн хугацаа дуусахад 2 жил үлдээд байгаа энэ хугацаанд Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийг хэрэгжүүлэхэд чиглэсэн шилжилтийн олон бэлтгэл арга хэмжээ, алхмуудыг хийх боломж гаргана байх. Дээрх хуульд заасан материаллаг агуулгатай, тоон зорилтуудыг ирэх оноос эхлээд л бүгдийг бүрэн хангаад явах бодит боломж байхгүй. Ийм байдлыг харгалзаад энэ хуулиар тогтоосон хангах ёстой тоон үзүүлэлт, нөхцөлүүдийг үе шаттай хэрэгжүүлэх шилжилтийн хугацааг хуульд зориуд тусгасан байгаа. Жишээ нь 2010 оны төсвийн алдагдал ДНБ-ий бараг 6 хувь болж байгааг 2011 оноос огт алдагдалгүй юм уу, эсхүл ДНБ-ий 2 хувь болгож бууруулна гэвэл бодит байдалд нийцэхгүй бөгөөд ямар сөрөг үр дагавар үүсэх нь мэдээж. Иймд уг хуулийн тусгай шаардлагуудыг хэрэгжүүлэх шилжилтийн үеийг онцлон харгалзаж тогтоосон байгаа. 

Хуулийн талаарх дэлгэрэнгүй мэдээлэл тооцоо, судалгааг манай эрдэмтэд, улс төр судлаачид, эдийн засагчид хаанаас авч болох вэ?

Сангийн яамнаас төсвийн ил тод байдлыг дээшлүүлэх, татвар төлөгчдийн мөнгийг төр хэрхэн зарцуулж байгаа талаар дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгөх зорилгоор www.iltod.gov.mn гэсэн интернэт хаягт төсөвтэй холбоотой олон төрлийн мэдээллийг тогтмол байршуулж байгаа. Та бүхэн энэхүү хаягаар орж холбогдох бүх тооцоо, судалгаа, мэдээлэлтэй танилцаж болохын зэрэгцээ тус газраас хүссэн мэдээллээ авах боломжтой.