Өнөөдөр дэлхийн усны өдөр. Энэ жил
Дэлхийн усны өдрийг “Ус ба хүнсний аюулгүй байдал” сэдвийн дор тэмдэглэж
байгаа билээ. Дэлхийн хүн ам өсөхийн хэрээр хүнсний хэрэгцээ асар их
өсч байна. Тэр их хүнс хоолыг бэлдэхэд маш их цэвэр ус шаардагдана.
Өндөр хөгжилтэй орны иргэд хоолныхоо үлдэгдлийг хээв нэг хаяж суухад
буурай хөгжилтэй орнуудад өлсгөлөнгөөс болж хүн үхэж байна. Тиймээс хоол
хүнсэндээ хямгатай хандаж, усаа хэмнэе гэж Дэлхийн усны
байгууллагуудаас уриалж байгаа юм. Усны байгууллагаас нэгэн сонирхолтой
судалгаа гаргажээ. Бидний өдөр тутам уудаг цай, кофе шүүсийг
үйлдвэрлэхэд хэдэн литр ус зарцуулдгийг тогтоосон байна.
1 аяга сүүтэй кофе=340 литр
1 стакан алимны шүүс=190 литр
2 зүсэм талх=80 литр
1 аяга цай=30 литр
1 ширхэг ёотон=10.5 литр ус зарцуулдаг.
Зөвхөн
талх, цай, ундааны хувьд ийм байна. Харин мах, будаа, гурил гэх мэт
хүнсний өргөн хэрэглээний бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэхэд асар их хэмжээний
ус шаарддаг аж. Усыг хэмнэхийн тулд заавал том зүйлээс эхлэх
шаардлагагүй юм. Та шүдээ угаахдаа л усаа түр хаахад нэг хэрэмний амийг
аварч байна гэсэн судалгаа ч гарчээ. Хөөрхөн хэрмийг, үр хүүхдийнхээ
ирээдүйг бодож усандаа хэмнэлттэй хандаарай. Гэрийнхээ ус шүүрдэг
крантыг засахад л та хэдэн мянган литр ус хэмнэлээ гэсэн үг.
Усыг хлороор ариутгах нь маш хортойУндны
усны аюулгүй байдлыг хангахын тулд усыг цэвэршүүлэх асуудал нэн
тэргүүнд тавигдаж байна. НҮБ-ын зөвлөх, инженер, доктор Т.Бадарчинтай
ундны усны аюулгүй байдлын талаар ярилцлаа.
Ундны усны аюулгүй байдал өнөөдөр хурцаар тавигдаж байна. Усыг цэвэршүүлэх хамгийн зохистой ямар арга байна вэ?Ундны
усны аюулаас гарахын тулд хүн төрөлхтөн химийн аргаар усыг ариутган
хэрэглэж ирсэн. Энэ арга өнөөдөр дэлхийд хоцрогдсон аргад тооцогдож
эхэллээ. Ус гурван төрлийн бүлэг элементээс бүрддэг. Нэгдэх нь шүлтлэг
элементүүд буюу давс, хоёрдахь нь хүчиллэг элементүүд буюу хаг хурдас
зэв үүсгэдэг магни, төмөр гэх мэт элемент, гуравдахь нь бактери, замаг
гэх мэтийг үүсгэдэг органик нэгдэл юм. Тэр органик нэгдэл дотор байгаа
нян, бактерийг устгахын тулд хлороор ариутгах аргыг хүмүүс хэрэглэдэг.
Энэ арга нь бактерийг устгах сайн талтай ч шүлтлэг, зэв үүсгэдэг
бодисуудтай буцаж нэгдээд полихлор гэдэг бодис үүсгэдэг. Полихлор нь
хүний удмын системд айхтар сөргөөр нөлөөлдөг.
Далай тэнгист
яагаад нэг хүйстэй загас амьтан ихсээд байна гэдгийг НҮБ эрчимтэй
судалсны дүнд хлороос шалтгаалсныг тогтоож, ийм аргаар усыг ариутгахгүй
байхыг зөвлөсөн байдаг. Энэ нь одоогоос 30 жилийн өмнө тогтоогдсон
судалгаа, зөвлөмж юм. Тэр цагаас хойш усыг яаж химийн бус аргаар
ариутгах вэ гэдгийг уйгагүй судалсны дүнд нано түвшинд цэвэршүүлэх аргыг
олсон.
Усыг нано түвшинд цэвэршүүлнэ гэдгийг тодруулбал?Усыг
нано түвшинд цэвэрлэнэ гэдэг нь бүр атом молекулыг эмхэлж цэгцэлнэ
гэсэн үг. Энэ нь физикийн арга юм. Физикийн аргаар усыг цэвэршүүлэх нь
орчин үеийн маш залуу шинжлэх ухаан. Усны химийн найрлага ийм байна гээд
томьёог нь хүн бүр мэдээд байдаг. Гэхдээ усны бүтцийг физикийн шинжлэх
ухаанаар судалдаг. Тэрхүү бүтцийг зөв хэлбэрт оруулж байж усыг
цэвэршүүлдэг. Ингэж зөв бүтцэд оруулдаг тусгай аппарат, төхөөрөмж
байдаг. Түүнийг усны хоолойд суурилуулаад цэвэршүүлнэ.
Усыг нано түвшинд цэвэршүүлэх технологийг манай улсад хаана туршиж байв? Үр дүн нь ямар гарсан бэ?Дорноговь
аймгийн Айраг сумын уурхайн усыг саванд хийгээд хэсэг хугацааны дараа
харахад зузаан цагаан өнгөр тогтчихдог. Ер нь их шорвог шүлтлэг устай.
Говийн ус ийм шүлтлэг ихтэй байдаг учраас нутгийн иргэд бөөр чулуужих,
ходоод, давсагны өвчтэй болдог. Энэ бол маш том аюул. Айраг сумын
уурхайн усны хоолойд цэвэршүүлэх аппаратаа тавиад үзэхэд өнгөр
тогтохгүй, ус зөв бүтэцтэй болсон байсан. Энэ туршилтын дараагаар шинэ
технологио говьд хэрэглэвэл зүгээр юм байна гэж бодсон. Говьд ажиллаж
байгаа ус дамжуулах хоолой, уурын зуухны усны хоолойнууд удаан ажиллаж
чаддаггүй. Хэдхэн сарын дотор зэв, хаг хурдаст идэгдээд дуусдаг. Үүнийг
дахин дахин солиход хөрөнгө мөнгө их шаардана. Түүний оронд цэвэрлэх
төхөөрөмж тавиад асуудлыг шийдэж болно.
Мөн 4 дүгээр цахилгаан
станцын асуудлыг шийдсэн. Өвөл ажиллаж байгаа зуухны үнс, хогийг усаар
дамжуулж Сонсголонгийн гүүрний ард тусгай нууранд хаядаг. 70 гаруй
километр үргэлжлэх уг дамжуулах хоолой нь байн байн бөглөрчихдөг тул
туйлын хэцүү. Энэ хоолойд 2000 оноос эхэлж нано түвшинд цэвэршүүлэгч
төхөөрөмжийг тавьснаар асуудал бүрэн шийдэгдсэн.
Өмнөд говийн
бүс нутагт уул уурхайн олборлолт, боловсруулалт өдөр ирэх тусам
нэмэгдэж байна. Энэ бүхэнд зарцуулагдах усыг хэрхэн зүй зохистой ашиглах
вэ?Өмнөд говьд үйл ажиллагаа явуулж эхлэх гэж байгаа
Оюутолгой, Тавантолгойн ордууд усныхаа хэрэгцээг гүнээр усаар хангах
төлөвлөгөөтэй байна. Аль ч орд нь ямар ч хэмжээний хэрэгцээтэй байсан
усаа хямгатай хэрэглэх ёстой. Хэрэглэсэн усаа аль болохоор бүгдийг нь
эргүүлэн цэвэршүүлж ашиглах шаардлагатай байгаа юм. Техникийн
зориулалтаар хэрэглэсэн усаа гадагшлуулж, нуур цөөрөм маягаар
хуримтлуулаад түүнийгээ 90-95 хувь хүртэл буцаан ашиглах системтэй байж л
усны асуудлыг шийднэ. Одоогийнх шиг хэрэглээний соёлгүй байх юм бол
нөөц нь яагаад ч хүрэлцэхгүй.
Улаанбаатар хотод суултуураар
цэвэр ус урсгаад түүнийг эргүүлж ашиглахгүй шууд хаядаг. Аяга таваг
угаасан, шүршүүрт урсгаж байгаа зэрэг бараг бохирдоогүй усыг говийн
уурхайнуудад хэрэглэх боломжтой юу?Усыг нано түвшинд
цэвэршүүлэх аргыг хэрэглэснээр саарал ус гэсэн ойлголт байхгүй болно.
Өөрөөр хэлбэл маш сайн цэвэршүүлнэ гэсэн үг. Энэ аргаар усны молекулыг
дүүргэж байгаа саван, угаалгын нунтаг гэх мэт гадны бодисуудыг эмхэлж
цэгцлээд уснаас гадагшлуулж, зайлуулах урвалд оруулж байгаа юм. Ингэж
цэвэрлэсэн усыг техникийн зориулалтаар ашиглахад болохгүй юм байхгүй.
Бүрэн бололцоотой асуудал. Цэвэрлэсэн усаа далд шугам хоолойгоор татаад л
говьд хүргэчихнэ шүү дээ.
Монголчууд маань дээр үеэс усыг
чандмань эрдэнэ хэмээн нэрлэж ирсэн. Усны молекул өөрөө чандмань
хэлбэртэй. Ийм хэлбэртэйг нүдээр харах бололцоо байхгүй. Усны нэг
молекул нь 0,48 нанометр гэдгийг дөнгөж саяхан л тогтоосон. Тэгэхэд
манай ард түмэн усыг чандмань хэмээн аль хэдийн нэрлэчихсэн байна шүү
дээ. Усыг нандигнан хайрладаг өвөг дээдсийн өв уламжлалаа дээдлэн,
амьдралыг тэтгэгч чандмань эрдэнээ зохистой ашиглах нь бидний үүрэг юм.
О.Хосцэцэг