Усны Эрчим ХХК-ийн Геомембран суурилуулалт, хяналтын инженер З.Болдбаатартай ярилцлаа.
Геомембран материалыг сүүлийн үед уул уурхайн салбарт хэрэглэх боллоо. Үүнийг нэр томьёо талаас нь тодорхой ойлголт өгнө үү? Геомембраныг “Геонийлэг материалын үндсэн нэр томьёо MNS ASTM D 4439” стандартад “Нэг ба хэд хэдэн нийлэг хуудаснаас бүрдэх, шингэн ба хийг үл нэвтрүүлэх геонийлэг бүтээгдэхүүн” гэж тодорхойлсон байгаа. Үүнийг тайлбарлая. Геомембраныг химийн бүтцийн хувьд полимержүүлэх аргаар гарган авсан давирхай, нэмэлт бодисуудыг нийлүүлэн хавтгай хуудас хэлбэрээр үйлдвэрлэдэг. Геотехникийн инженерчлэлийн ажилд шингэн ба хийг тусгаарлагч үе болгон ашигладаг энэ материал нь бусад материалтай харьцуулахад нимгэн буюу мембран мэт зузаантай тул геомембран гэсэн нэрийн утгыг харуулж байна.
Геомембраныг хэрхэн зөв зохистой хэрэглэх ёстой вэ? Ямар ач холбогдолтой вэ?Дэлхийн олон улс орон геомембраныг уурхайн нуруулдан уусгалтын талбай, баяжуулсан уусмалын сан, уурхайн ба бусад үйлдвэрлэлийн химийн хортой эсвэл цацраг идэвхт бодис бүхий хаягдал, газрын тосны хаягдал, ахуйн хог хаягдлыг хадгалж булшлах байгууламж, ус нөөцлөх сан зэрэг олон барилга байгууламжид доторлогоо ба хучилтын зориулалтаар хэрэглэдэг.
Манай улсын хувьд полиэтилен геомембраныг уул уурхайн салбарт тодорхой хэмжээгээр хэрэглэж байгаа ч цаашид хэрэглээг эрчимтэй нэмэгдүүлэх, дээр дурьдсан бусад барилга байгууламжид нэн түрүүнд зайлшгүй хэрэглэх цаг нь болсон гэж бодож байна. Учир нь өнгөрсөн жилүүдэд уул уурхайн томоохон үйлдвэрлэл эрхлэгчдээс бусад жижиг дунд аж ахуйн нэгж, байгууллага, хувиараа хөдөлмөр эрхлэгчдийн хувьд хаягдлын байгууламжийг технологийн дагуу барьж ашиглах ажил маш хангалтгүй байна. Тиймээс бүх төрлийн хог, хаягдлыг газрын хөрсөнд далд эсвэл ил задгай хаяснаас хөрс, ус бохирдох улмаар экологийн тэнцвэрт байдалд сөргөөр нөлөөлөх тохиолдлууд гарсаар байна.
Геомембран нь барилгын ажлын орон зай, цаг хугацаа, зардлыг хэмнэх, барилгын чанарыг сайжруулах, ашиглалтын хугацааг нэмэгдүүлэхээс гадна хүрээлэн буй орчныг бохирдохоос хамгаалж аливаа үйлдвэрлэлийг байгаль орчинд сөрөг нөлөө багатай гүйцэтгэхэд чухал ач холбогдолтой материал юм.
Геомембран материалын чанар, стандартын тухай, мөн техникийн шаардлагын тухай хэрэглэгчид нэлээд сонирхдог?Геомембран материалын чанар бол маш чухал. Олон орны эрдэм шинжилгээний байгууллагууд, үйлдвэрлэгч нар олон жилийн туршид энэ материалыг судалж чанарыг улам бүр сайжруулсаар байгаа.
Миний хувьд цаг агаарын эрс тэс нөхцөлтэй манай орны хэрэглэгчид материалын хямд үнээс урьд чанарыг сонгох нь зөв шийдвэр болно. Үйлдвэрлэгчийн эсвэл хөндлөнгийн чанарын хяналтын итгэмжлэгдсэн лабораторид шалгаж тодорхойлсон туршилтын үр дүнгүүд тухайн материалын техникийн шаардлага, бусад стандартын шаардлагыг хангасан эсэхийг харуулдаг.
Манай компани ШУТИС-ийн Барилга Замын Технологи Эдийн Засаг Төсвийн Нормчлолын Судалгааны Төвтэй хамтран ажиллаж, полиэтилен геомембраны 25 нэрийн стандартыг орчуулан боловсруулах ажлыг гүйцэтгэсэн. Нэр томъёо ба техникийн шаардлага, лабораторийн шинжилгээ хийх, наалтын чанарыг шалгах эдгээр стандарт Стандартчилал, Хэмжилзүйн Үндэсний Зөвлөлийн 2011 оны 10 дугаар сарын 27-ны өдрийн 65 дугаар тогтоолоор Монгол улсын хэмжээнд хэрэглэх үндэсний стандартаар батлагдаж хүчинтэй болсон. Тэгэхээр энэ стандарт хүчинтэй болсон өдрөөс эхлээд манай улсад импортоор худалдан авч байгаа полиэтилен геомембран нь MNS GRI-GM13 эсвэл MNS GRI-GM17 стандартын шаардлагад бүрэн нийцсэн байх ёстой. Монгол улсад одоогоор геомембраны лаборатори байхгүй. Тиймээс геомембраны чанарыг тодорхойлсон тухайн лаборатори нь АНУ дахь Геонийлэг Материалын Хүрээлэн (GSI) -гээс эсвэл бусад холбогдох мэргэжлийн байгууллагаас итгэмжлэгдсэн эсэхийг анхаарах хэрэгтэй.
Чанарын шаардлага хангаагүй материал хэрэглэснээс шалтгаалж ямар эрсдэлүүд үүсдэг вэ?Геомембран материалыг ил суурилуулсан байгууламжийн ашиглалтын явцад давирхай, геомембранд тухайн орчны зүгээс үйлчлэх хүч, салхи болон орчны агаарын температур, наалтын чанар, бусад хүчин зүйлийн нөлөөллөөс шалтгаалан хагарал, урагдалт, цооролт үүсдэг. 1980-аад оны дунд үед АНУ, Канад, Герман зэрэг улсад хагарал нэлээд их тохиолдож байсан ч материалын чанар, наалтын технологийг сайжруулснаар энэ байдал арилсан. Гэтэл манай улсад сүүлийн дөрвөн жил дараалан тохиолдож байгаа.
Хэрэв стандартын шаардлага бүрэн хангаагүй, чанар муутай материал авч хэрэглэснээр ийм хагарал, эвдрэл тохиолдвол хүрээлэн буй орчныг бохирдуулах, магадгүй нөхөн сэргээх боломжгүй хохирол учирч болно. Мөн хэрэглэгч өөрөө мөнгө санхүүгийн их хэмжээний хохиролтой байх эрсдэлтэй.
Геомембраны наалтын чанарт хэрхэн анхаарах ёстой вэ? Суурилуулалтын явцад наалтыг шалгана биз?Геомембраны наалтын чанар нь материалын чанарын адил маш чухал. Учир нь наалт бүхэн үндсэн геомембрантай адил шингэн ба хийг нэвтрүүлдэггүй буюу ямар нэгэн цоорхойгүй байх ёстой. Тиймээс наалт бүрийг суурилуулалтын ажлын явцад манай улсад хүчинтэй болсон, тохирох стандартуудын дагуу зайлшгүй шалгах шаардлагатай.
Үүнээс гадна АНУ-д хийсэн нэгэн судалгаагаар, суурилуулалтын явцад чанарын хөндлөнгийн хяналтгүй гүйцэтгэсэн ажлуудад хөндлөнгийн хяналттай гүйцэтгэсэн ажлуудаас дунджаар 5 дахин их цоорхой илэрсэн байсан. Энэ тоо суурилуулалтын явцад хөндлөнгийн хяналтыг хийх нь мөн адил шаардлагатайг харуулж байна.
“Усны эрчим” компани нь эх орныхоо амин чухал хэрэгцээт усны нөөцийг зөв зохистой ашиглах болон хамгаалах, усны эрчим хүчний хангамжийг нэмэгдүүлэх чиглэлээр мэргэжлийн өндөр түвшинд ажиллаж байгаа. Одоогоор танай компани геомембраны чиглэлээр ямар ажлууд хийж байна вэ? Манай компани 2003 онд “Бороо Гоулд” ХХК-д геомембран суурилуулалтын хөндлөнгийн хяналтыг гүйцэтгэснээр энэ чиглэлийн ажлын гараагаа эхэлсэн. Түүнээс хойш геомембран материал, түүний суурилуулалтын талаар мэргэжлийн түвшинд судалж өөрсдийн ажилдаа хэрэгжүүлж байгаа. 2009 онд АНУ дахь Геонийлэг Материалын Хүрээлэн (GSI)-гээс геонийлэг материалын суурилуулалтын хяналтыг гүйцэтгэх эрх авсан. 2011 оныг дуустал жил бүр “Бороо Гоулд” ХХК-д чанарын хөндлөнгийн хяналт, мөн “Саус гоби сэндс” ХХК, “Кожеговь” ХХК, “Рэдхил Монголия” ХХК зэрэг компанид нийлүүлэлт, суурилуулалтын ажлуудыг гүйцэтгээд байна.
Бид геомембран, бусад төрлийн геонийлэг материалыг АНУ-ын дэлхийд тэргүүлэгч GSE Environmental Inc. (хуучин нэрээр бол GSE Lining Technology Inc.) компанийн Тайланд улс дахь Ази-Hомхон далайн бүс нутгийн салбар үйлдвэрээс шууд нийлүүлж, Швейцарь улсын Лейстер ба АНУ-д үйлдвэрлэсэн багаж хэрэгслийг ашиглан суурилуулалтыг хийдэг.
Манай компани стандартын шаардлага бүрэн хангасан, өндөр чанартай материалаар суурилуулалтын ажлыг хийхдээ наалт бүрийг тохирох стандартын дагуу бүрэн шалгаж чанарын өндөр түвшинд гүйцэтгэх зорилготой ажилладаг.
Усны Эрчим ХХК-ийн Геомембран суурилуулалт, хяналтын инженер З.Болдбаатартай ярилцлаа.