Байр суурь
Алтны салбарт Төрийн дэмжлэг, Компаниудын чармайлт хэрэгтэй
2018-02-28
Н.Ариунтуяа
Ашигт малтмалын хуульд 2014 оны нэгдүгээр сарын 24-ний өдөр хоёр заалтад нэмэлт өөрчлөлт оруулсан нь алтны салбарынхны хувьд хүсэн хүлээсэн өөрчлөлт байв. Алтны роялтиг 2.5% болгон бууруулж, өсөн нэмэгдэх роялтиг тэглэхдээ алт цэвэршүүлэх, экспортлох үйл явцыг зөвхөн Монголбанкаар дамжуулахаар заасан билээ. Хуулийн хүчинтэй хугацаа 2019 оны нэгдүгээр сарын нэгнээр дуусгавар болно. Үйлчлэл нь дуусах дөхөж буй мөчид уг зохицуулалт алтны салбарт ямар дэмжлэг болж, ямар ахиц дэвшил авчирсныг бодитоор тооцоолж, дүн шинжилгээ хийх ёстой юм. Өнгөцхөн харвал 5 жилийн өмнө баталсан хуулийн өөрчлөлт сайн, муу үр дагавар аль алийг нь дагуулжээ.
Дээрх хуулиар Монгол улсад олборлож буй бүх алт Монголбанкаар дамжих боломжийг нээсэн нь валютын нөөцийг нэмэгдүүлэхэд томоохон дэмжлэг болов. Хуулийн өөрчлөлтөөс өмнө Тогтвортой байдлын гэрээтэй “Бороо гоулд”, “Оюутолгой” зэрэг компани алтны цэвэршүүлэлт, борлуулалтаа өөрсдөө хариуцдаг байсан бол “Бороо гоулд”-ын Тогтвортой байдлын гэрээ дуусгавар болсноор дээрх зохицуулалтад хамаарах болсон юм. “Оюутолгой”-гоос бусдад үйлчилж буй энэ хууль Монголбанкны алтны худалдан авалтад эерэгээр нөлөөлж,эрдэнэсийн санг арвижуулахад асар том дэмжлэг болсныг өнгөрсөн 5 жилийн худалдан авалтын үзүүлэлт харуулж байна.
Монголбанкны худалдан авсан нийт алтны хэмжээ /тн/
Дагаад гадагшаа нууцаар урсаж байсан алтны далд эдийн засаг ил тод болж, дотоодоо төвлөрөхөд ихээхэн хувь нэмэр оруулжээ. Энэ хэдэн жилд Төв банкинд алт тушаадаг тогтолцоо бүрдэж чадсан нь хамгийн том дэвшил юм.
Гэвч алтны салбарыг ил тод, хөнгөн шуурхай үйлчилгээтэй болгосон хуулийн өөрчлөлт, татварын хөнгөлөлтийн цаана дийлэнхдээ хувь хүмүүс алт тушаах болсныг доорх үзүүлэлтээс харна уу.
Монголбанкинд аж ахуйн нэгж, иргэдийн тушаасан алтны хэмжээ /кг-аар/
Монголбанкны худалдан авалтын түүхэн дээд амжилт болоод буй 2017 онд худалдан авсан 20.01 тонн алтны 66%-ийг иргэд, 34%-ийг аж ахуйн нэгжүүд тушааснаас үзвэл Монголын алтны салбар “нинжа”-гийн зохион байгуулалтаас гарч чадаагүй байна гэж дүгнэх үндэстэй. Алтны роялтийг 2.5% болгосон 2014 оноос эхлэн иргэдээс Монголбанкинд тушаах алтны хэмжээ жил дараалан огцом өсөлт үзүүлсэн бол эсрэгээрээ аж ахуйн нэгжүүдийн тушаасан алтны хэмжээ жил дараалан буурч иржээ. Хуулийн өөрчлөлтөөс өмнө 2013 онд 8 хувь хүн, 120 аж ахуйн нэгж алт тушааж байсан бол өдгөө энэ нь урвуугаараа эргэж, 2017 оны арванхоёрдугаар сарын 21-ний байдлаар 117 аж ахуйн нэгж 7.2 тонн алт, 216 иргэн 12.4 тонн алт тушаасан статистик байна.
Иргэний хуулийн дагуу алт худалдан авах эрхтэй зуучлагчид алтны худалдаанд голлох үүрэг гүйцэтгэх болж, бичил уурхайчид төдийгүй татвараас зайлсхийсэн аж ахуйн нэгжүүдийн алтыг тушааж буй нь өдгөө нууц биш болжээ. Монголбанкны тайлбараар, аж ахуйн нэгж Төв банкинд алт тушаахад роялтийн 2.5%-ийн төлбөрөөс гадна аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвар, түүнээс давсан орлогод 25%-ийн албан татвар ногдуулахаар хоёр шаттай болгон хуульчилсан. Татварын энэ шатлалаас хамаарч нэмэгдэл татвар төлөхгүй байх үүднээс аж ахуйн нэгжүүд алтаа иргэний нэр дээр тушаахыг эрмэлзэх болж.
Үр дүнд нь алтны худалдан авалт өссөн ч тэр өсөлтийг дагаж татварын орлого нэмэгдсэнгүй. Монголбанкинд алтаа тушаадаг хувь иргэд ч ХАОАТ-аа тэр бүр төлдөггүйг тус банкны эх сурвалж батлав.
Роялтийг 2.5% болгоход дотоодын гэх тодотголтой 100 гаруй компанийг нэгтгэсэн “Алт үйлдвэрлэгчдийн холбоо”-ны лобби үүргээ гүйцэтгэж чадсан юм. Харин өдгөө уг холбооны зүгээс хуулийн хугацааг сунгуулах талаар боломжит бүх арга хэмжээг авна гэж мэдэгдсэнийг The Mongolian Mining Journal-ын шинэ дугаараас уншаарай. Улмаар тус холбоо ААНОАТ-ын хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах хүсэлтээ Сангийн яамд хүргүүлээд байна. “Хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах нь алтны гарал үүслийг тодорхойлоход чухал үүрэгтэй. Хувь иргэд алтны гарал үүслийг тодорхойлж чаддаггүй. Харин тодорхой компанийн нэр дээр алтаа тушаавал гарал үүсэл нь тодорхой болохоос гадна улс алтны нөөцийн хөдөлгөөндөө хяналт тавих боломж нэмэгдэнэ. Нэгэнт хяналтаа тогтоож чадвал цаашлаад алтны салбарт бодлого боловсруулах нөхцөл боломжоор хангагдана” гэсэн холбооны Гүйцэтгэх захирлын тайлбар анхаарал татахуйц сонстож байгаа ч 5 жилийн өмнө алтны компаниуд 2.5%-ийн роялти үйлчлэх хугацаанд бололцоогоороо хуримтлал үүсгэж, хэмнэсэн мөнгөөрөө хайгуул хийн, алтны нөөцийг нэмэгдүүлэх, нийлүүлэлтийг өсгөх амлалт өгч байсныг сануулахад илүүдэхгүй. Гэвч өнөөдөр нөөц ч, нийлүүлэлт ч гойд өссөн юмгүй урьдын хэвээр байгааг АМГТГ-ын статистикаас харж болохоор байна.
Дотоодын алт үйлдвэрлэгч компаниуд үндсэндээ “нинжа” хэлбэр руу ороход бэлэн болоод байсан нөхцөл байдлыг өөрчлөх өөдрөг хүлээлтээр хийсэн хуулийн өөрчлөлт яагаад салбараа өөд татах боломжийг нээж чадсангүй вэ. Алтны компаниудаас ч тайлбар нэхэж асуух ёстой асуулт юм. Хуулийн хугацааг сунгалаа гэхэд алтны салбарыг “нинжа” шиг харагдуулж байгаа дээрх “цоорхой”-г зайлшгүй бөглөх ёстойг өнгөрсөн хугацааны үзүүлэлтүүд харуулж байна.
Уг нь нүүрс, төмөр, зэс шиг дэд бүтцийн өндөр зардлын зовлон үгүй боловч бодлогын том жижиг алдааны савлагаанд өртсөөр гүн хямарсан алтны салбарыг зөв зам дээр гаргахад төрийн дэмжлэгээс гадна компаниудын хүчин чармайлт ч хэрэгтэй билээ. Тэгж гэмээнэ алтны салбар хөл дээрээ өндийн босч чадна.
Монголын шинэ үеийн алтны салбар нэн баялаг түүхтэй. Одоо ч унаж сэхсэн, огцом дээш доош савласан дардан биш замыг туулж явна. Энэ салбар шилжилтийн он жилүүдэд улсынхаа эдийн засгийг урагш нь чирсэн гавьяатай ч уул уурхайн салбарын нэр хүндийг шороотой хутгаж хаясан нь бас үнэн.
Монгол улс чөлөөт эдийн засагт шилжсэн 1990 оноос хойш түүхэндээ гурван удаа “Алт” хөтөлбөр хэрэгжүүлж буйн гурав дахь нь өдгөө хэрэгжиж буй “Алт-2” /2017-2020 онд хэрэгжинэ/ хөтөлбөр. Өмнөх “Алт” хөтөлбөрүүд сайн муу үр дагавартай ч салбартаа том өөрчлөлтүүд авчирч чадсан юм. Алтны салбарт гадаад дотоодын хувийн хөрөнгө оруулалтыг татаж, шороон ордуудыг хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалтаар ашиглалтад оруулан, улмаар алтны нийт олборлолтыг 24 тоннд хүргэж, 40 гаруй хувийг нь алтны үндсэн ордоос олборлон алтны үйлдвэрлэлд шинэ хөгжил авчирсан замнал “Алт” хөтөлбөрүүдийнх. Гэвч завсарт нь түүхий эдийн үнийн өсөлтөөс асар их орлого олох гэсэн “Гэнэтийн ашгийн 68%- ийн татвар”, байгаль орчноо хамгаалах гэсэн “Урт нэртэй” хуулийн үйлчлэл хүссэн үр дүнг авчрах нь бүү хэл улсын эдийн засагт ч, эх орны байгаль дэлхийд ч халтай байгаад зогсоогүй хөл дээрээ дөнгөж тогтож байсан алтны салбарыг татан унагаж, “нинжа”-гийн зохион байгуулалтад оруулсан билээ. Бодлого боловсруулагчдын алсаа хараагүй хөнгөн хуумгай шийдвэрийн шууд нөлөөнд үргэлж чирэгдсээр ирсэн энэ салбарт хөдөлгөөн оруулж мэдэх санаачлагууд одоо ч тасрахгүй бололтой.
2018 оны хувьд 5 жил үйлчлэх хуулийн хугацаа дуусгавар болохтой зэрэгцэн Ерөнхийлөгч Х.Баттулгын “Шинээр алтны хайгуулын болон ашиглалтын лиценз олгохыг зогсоож, энэ салбарт төрийн эрх мэдлийг тогтоох хуулийн өөрчлөлтийг өргөн барина” гэсэн мэдэгдэл, хэрэгжээд жилийн нүүр үзэж буй “Алт” хөтөлбөрийг дахин шинэчилнэ гэсэн Салбарын яамны санаачилга явж байна. Үйл явц яаж өрнөлөө ч алтны салбар дахь алдаа завхралыг засч залруулахын төлөө явах ёстой. Үүний тулд ойлголтуудаа ойртуулах эрүүл зөв мэтгэлцээн, ажил хэрэгч хандлага бүхнээс чухал билээ.
Ийм цаг мөчид The Mongolian Mining Journal хоёрдугаар сарын дугаарынхаа үндсэн сэдвийг алтны салбарт төвлөрч бэлтгэлээ. Сэдвийн хүрээнд алтны компаниудын байр суурийг “Алт үйлдвэрлэгчдийн холбоо”-ны Гүйцэтгэх захирлын ярилцлагаар нэгтгэн хүргэж байна. Түүнчлэн алтны салбарын хөгжилд томоохон үүрэг гүйцэтгэх учиртай Гацуурт төслийн явцын талаар “Сентерра гоулд Монголиа” компанийн тайлбарыг уншигч Та тогтож анхаарна уу. Алтны салбарын өмнөө тавьсан стратегийн чухал зорилт болох алт цэвэршүүлэх үйлдвэр, алтны худалдан авалтын сүлжээний талаарх танин мэдэхүйн нийтлэл, алтны салбарын түүхэн үзүүлэлт зэрэг салбар тойрсон бусад мэдээллийг Уншигч Танаа өргөн барьж байна.
